Thuế thu nhập cá nhân (TNCN) là thuế trực thu trên thu nhập của mỗi cá nhân. Loại thuế này có vai trò nhất định đối với nhà nước và xã hội. Cụ thể là:
Thứ nhất, thuế TNCN góp phần tăng nguồn thu cho ngân sách Nhà nước:
Thuế nói chung và thuế TNCN nói riêng là công cụ chủ yếu của Nhà nước nhằm huy động một bộ phận của cải trong xã hội nhằm tạo ra nguồn thu cho Ngân sách nhà nước (NSNN). Mức thu thuế sẽ tỷ lệ thuận với sự phát triển của nền kinh tế và mức sống của người dân trong xã hội, có nghĩa là thu nhập càng cao thì thuế TNCN càng cao. Ngoài ra, thuế TNCN còn góp phần hận chế sự thất thu thuế thu nhập doanh nghiệp (TNDN) khi có sự thông đồng giữa các doanh nghiệp hoặc các doanh nghiệp với cá nhân. Trong trường hợp doanh nghiệp kê khai cao hơn thực tế những chi phí phải trả cho cá nhân để làm giảm thu nhập tính thuế của doanh nghiệp để trốn thuế TNDN thì các cá nhân nhận được những khoản nói trên sẽ phải nộp thêm thuế TNCN đối với phần thu nhập được kê khai tăng thêm đó. Thu nhập doanh nghiệp tăng thường kéo theo sự tăng lên của thuế TNCN và thuế TNDN.
Sự giảm dần các loại thuế xuất nhập khẩu do yêu cầu tự do hóa thương mại nên thuế thu nhập cá nhân ngày càng trở thành nguồn thu quan trọng cho ngân sách Nhà nước. Khi nền kinh tế phát triển thì thu nhập bình quân đầu người của cá nhân ngày càng tăng, vì thế thuế thu nhập cá nhân sẽ góp phần quan trọng vào việc tăng thu cho ngân sách Nhà nước.
Thứ hai, thuế TNCN góp phần thực hiện công bằng xã hội, giảm phân hóa giàu nghèo, giúp Nhà nước tái phân phối sản phẩm xã hội.
Có thể nói đây là vai trò đặc trưng và cơ bản nhất của thuế TNCN. Đó là vì thuế TNCN điều tiết trực tiếp vào thu nhập của cá nhân cùng với tính chất lũy tiến của thuế TNCN đã thu hẹp khoảng cách về thu nhập của các cá nhân có mức thu nhập chênh lệch nhau. Tính công bằng của thuế TNCN còn được thể hiện ở chỗ nghĩa vụ thuế được áp dụng trên cơ sở có tính đến điều kiện và hoàn cảnh sống của người nộp thuế. Người nộp thuế không bị giới hạn về các khoản giảm trừ gia cảnh; số lần tham gia từ thiện, nhân đạo,.. Như vậy, cùng có thu nhập bằng nhau nhưng các cá nhân có thể phải thực hiện những nghĩa vụ thuế khác nhau nếu số lượng người phụ thuộc của họ không giống nhau. Đây là một đặc điểm mà các loại thuế gián thu không thể tính đến được bởi vì nghĩa vụ thuế chỉ có cơ chế phát sinh khi hành vi tiêu thụ hàng hóa, dịch vụ xảy ra. Ở nhiều nước còn có quy định miễn, giảm thuế cho những cá nhân mang gánh nặng xã hội.
Thứ ba, Thuế TNCN là công cụ gắn liền với việc thực hiện chính sách kinh tế, chính sách xã hội của Nhà nước.
Thuế TNCN không chỉ là công cụ huy động nguồn thu NSNN, thực hiện công bằng cho xã hội mà còn là một trong những công cụ quan trọng của Nhà nước trong việc điều tiết vĩ mô nên kinh tế. Loại thuế này ảnh hưởng trực tiếp đến tiết kiệm và nhằm làm cho khả năng thanh toán của các cá nhân bị giảm. Ngoài ra nhà nước cũng phải xây dựng một hệ thống thu thuế, để từ đó đánh giá được tình hình thu nhập của dân cư cũng như thực trạng của nền kinh tế. Nhà nước cũng có thể khuyến khích người dân đầu tư hay không đầu tư, tiết kiệm hay không tiết kiệm thông qua việc đánh thuế hay không đánh thuế thu nhập đối với thu nhập từ hoạt động đầu tư, thu nhập từ lãi tiết kiệm. Nhà nước còn có thể xây dựng các chính sách kinh tế khác phù hợp với thị trường như chính sách về việc làm, chính sách bảo hiểm, trợ cấp xã hội,….
Thứ tư, thuế TNCN góp phần giúp nhà nước kiểm soát thu nhập, phát hiện thu nhập bất hợp pháp.
Thực tế đã chứng minh nhiều khoản thu nhập của một số cá nhân xuất phát từ việc thực hiện các hành vi bất hợp pháp hoặc bằng cách lợi dụng những kẽ hở của pháp luật mà nhà nước không kiểm soát được cũng như tham ô, nhận hối lộ, buôn bán hàng cấm, trốn thuế, lừa đảo chiểm đoạt tài sản của người khác hoặc của nhà nước,… Những hành vi ảnh hưởng rất xấu đến đời sống kinh tế – xã hội của các quốc gia. Phải kết hợp nhiều biện pháp ngăn chặn và chống lại những hành vi trên, một trong số các biện pháp ngăn chặn đó có vai trò của thuế TNCN.
Như vậy, thuế thu nhập cá nhân đóng vai trò quan trọng đối với nhà nước và xã hội như đã phân tích ở trên.